Indeks miejscowości umieszczonych na mapie, ze wskazaniem źródła
Opracował: Jan Jakubowski
Komisja Atlasu Historycznego…
III. Analiza mapy.
1. Osadnictwo.
Pierwsze, co rzuca się w oczy przy spojrzeniu na mapę, to wielka, zabarwiona na zielono przestrzeń lasów. Odrazu można stwierdzić, że lasy zajmowały w wieku XVI więcej niż połowę obszaru ówczesnego powiatu grodzieńskiego. Nawet obecnie, po wycięciu znacznej ich części, kraina zachowała charakter leśny. W rozpatrywanej epoce lasy tworzyły zwartą puszczę, okalającą skolonizowaną część powiatu z trzech stron. Wyobraźnia. przenosi nas w odlegle czasy osadnictwa pierwotnego, gdy skupienia osad ludzkich tworzyły oazy w puszczy leśnej. Sama puszcza pierwotnie była własnością niczyją. Z biegiem czasu dopiero przylegające do puszczy skupienia osadnicze wdarły się w ostępy leśne i stopniowo je zawłaszczyły. Na mapie widzimy już poszczególne rewiry puszczy, przydzielone do poszczególnych włości. Puszcza więc objęta już została granicami powiatu. Włączono nawet do powiatu niektóre osady, powstałe po tamtej stronie puszczy (włość szembelewską i dobra Dowspuda na północy, włość zabłudowską na południu). Gdy w r. 1566 rozszerzono granice powiatu grodzieńskiego, włączono doń nie tylko cały mały powiat przełomski, ale i południową, >>zapuszczańską<< część powiatu mereckiego. W ten sposób znikła naturalna granica powiatu, jaką była pierwotnie puszcza,natomiast powstała charakterystyczna dla epoki nowożytnej granica sztuczna. Sztuczna też jest całkowicie granica zachodnia, biegnąca wzdłuż rzek i jezior.
Nomenklatura nazw geograficznych pozwała nam odtworzyć charakter etniczny krainy. Nazwy wsi włościańskich na głównym obszarze osadniczym są w ogromnej większości białoruskie, co zdaje się świadczyć odość jednolitym, białoruskim charakterze ludności wiejskiej. Spotykamy jednak sporo nazw miejscowości, mających brzmienie litewskie, jak Dorgunty v.. Dworgunty, Putryszki, Rusota, Namiejksze, Sałaty, Berszty, Spusza, Ławna, Trumpie, Odła, Usnar, Szłumpicze. Zwracają uwagę osady drobnej szlachty o nazwiskach rodowych litewskich, jak Ejsymonty, Jodkiewicze (Jodki), Cydziki. Obok tego jednak mamy osady szlacheckie o nazwiskach rodowych ruskich, jak Obuchowicze, Poczobuty (Podczoboty), Połujany, Hlebowicze. Zwraca uwagę fakt, że ośrodkami włości są w znacznym stopniu miejscowości o brzmieniu litewskiem, jak Perstuń, Łabno, Indura, Kotra, Skidel, Wierciliszki. Litewskiemi też zdają się być i nazwy rzek, takie jak Niemen, Kotra, Pyra v. Pera, Zelwa, Wołpa, Sidra, Sokołda, Dowspuda. Obok tego mamy jednak i czysto słowiańskie, jak Hańcza, Marycha, Bóbr (Biebrza), Brzozowa, Czarna, Łosośna.
Powyższe dane pozwalają nam określić skład etniczny głównej, środkowej części powiatu jako mieszany litewsko-białoruski. z przewagą jednak liczebną elementu białoruskiego. W rozpatrywanej :przez nas epoce zdaje się, iż nastąpiła tu już całkowita asymilacja językowa obu odłamów etnicznych, a mianowicie język białoruski stał się językiem potocznym całej ludności, różnica etniczna wyrażała się już tylko w różnicy wyznaniowej: Litwini byli katolikami, Białorusini wyznawcami Kościoła wschodniego. Grodno, stolica mieszanego pod względem etnicznym powiatu, miało także ludność mieszaną litewsko-białoruską, o czem świadczy organizacja. rady miejskiej, która, jak w Wilnie, składała się z burmistrzów i rajców litewskich i ruskich (Star. Pol. III, 373). O równorzędności obu narodowości, a właściwie wyznań, świadczy fakt, że najpotężniejszy z magnatów tutejszych Hrehory Chodkiewicz, sam wiary ruskiej, funduje w miasteczku swem Zabłudowie nie tylko cerkiew ruską, ale kościół katolicki (ib., 392-3).
Odmienny pod względem etnicznym charakter miały włoście północne, >>zapuszczańskie<<. Przyłączona do powiatu grodzieńskiego w r. 1566 część południowa dawnego powiatu mereckiego miała ludność litewską, położone zaś nad granicą pruską osady miały częściowo ludność polską, mazurską.
Na ogół elementu polskiego na terenie powiatu spotykamy niewiele, jakkolwiek wpływ kultury polskiej zaznaczył się już bardzo wyraźnie, chociażby w fakcie, że Regestr pomiary włócznej sporządzony został po polsku, jakkolwiek język ruski był urzędowym na Litwie i jednym z autorów rejestru był rodowity Litwin, Ławryn Wojna. Naogół można powiedzieć że język polski był już wówcżas językiem potocznym klasy wyższej w powiecie, jak i w całem W. Księstwie Litewskiem.
2. Własność ziemska.
Faktem zasadniczym, który rzuca się w oczy, jest ogromna przewaga w powiecie własności królewskiej nad szlachecką, przy znikomych rozmiarach własności duchownej. Można nawet powiedzieć, że własność królewska jest tu regułą, a szlachecka wyjątkiem, tworzącym enklawy w masie dóbr królewskich. Łatwo stąd wysnuć wniosek o pierwotnej przynależności do monarchy całego terytorjum powiatu i o późniejszem, pochodnem pochodzeniu własności szlacheckiej, której źródła należy szukać w nadaniach monarszych. Że ta przewaga królewszczyzn występuje w powiecie grodzieńskim wyraźniej niż w innych terytorjach W. Księstwa Litewskiego, na to złożyły się losy dziejowe powiatu. Jak długo trwały walki z zakonem krzyżackim w Prusach, Grodno było jedną z głównych twierdz granicznych Litwy. Dbając o zachowanie siły obronnej twierdzy, monarchowie litewscy starali się nie zmniejszać przez nadania obszaru włości, związanych powinnościami swemi z zamkiem grodzieńskim. Osadzali tylko szeregowe rycerstwo (bojarów), którzy nie osłabiali, lecz wzmacniali siłę odporną Grodna. Gdy w w. XVI minęło niebezpieczeństwo ze strony Prus, królowie zaczęli nadawać różnym osobom nie poszczególne włości grodzieńskie, lecz cale Grodno wraz ze wszystkiemi włościami, stanowiącemi jedną całość gospodarczą i będącemi poważnem źródłem dochodu. Na samym początku XVI w. król Aleksander nadał Grodno, wraz z innemi dobrami, małżonce swej Helenie. Następnie starosta grodzieński Jerzy Radziwiłł (późniejszy kasztelan wileński i hetman w. l.) otrzymał w r. 1521 od Zygmunta I w zastaw całe starostwo grodzieńskie (Ljubawskij, Obł. diel. 179). Przed r. 1540 starostwo to wykupione zostało od Radziwiłła i nadane królowej Bonie, która trzymała je do r. 1557. W ten sposób starostwo grodzieńskie, jako kompleks dóbr królewskich, zachowywało swą całość terytorjalną i nie uległo rozdrobnieniu, jak tyle innych starostw litewskich. Gdy w r. 1588 wydzielono z ogólnej masy królewszczyzn litewskich t. zw. >>dobra stołowe<<, które, podzielone na ekonomje, miały stać się apanażami królewskiemi; do dóbr tych zaliczono i Grodno wraz ze wszystkiemi jego włościami. W wieku XVIII ekonomja grodzieńska, jako największy i najznaczniejszy kompleks >>dóbr stołowych<<, stała się terenem głośnej działalności reformatorskiej Antoniego Tyzenhauza.
Regestr pomiary włócznej z lat 1558-63 obejmuje następujące włości: horodnicką, wierciliską (zał. 1559 r.), kryńską, kotrzańską, skidelską, milkowską, mostowską, nowodworską (N. Dworu Święcickiego), łabeńską, perstuńską, berznicką, szembelewską, kwasowską, kraśnicką (nowo założoną) oraz miasta i miasteczka: Grodno, Krynki, Mosty, Nowy Dwór (Święcicki), Berzniki. Należy zaznaczyć, że dwie z wymienionych włości, nowodworska i berznicka, oraz dwa miasta, Nowy Dwór i Berzniki, nie należały do pierwotnego (sprzed 1566 r.) powiatu grodzieńskiego, pierwsza bowiem zaliczona była do pow. ostryńskiego, druga – do mereckiego1. Nie weszły one później w skład ekonomji grodzieńskiej, lecz utworzyły dwa odrębne starostwa, Nieobjęte zostały regestrem następujące włości: kuźnicka, odelska, malawicka, nowodworska (druga), jezierska i sałacka, o których skądinąd wiemy, że należały do starostwa grodzieńskiego. Wszystkie one (prócz malawickiej) wymienione są jako należące do ekonomji grodzieńskiej w przywileju Zygmunta III 1588 r., ustanawiającym komplet dóbr stołowych na Litwie (Star. Pol. III, 375).
Nieobjęte regestrem pomiary włócznej są włości, znajdujące się w posiadaniu panów. Tak włość lipska z miasteczkiem Lipskiem, nadana Wołowiczom, w sąsiedztwie mniejszy majątek Lipsk (t. zw. Murowany), własność Chrebtowiczów, dalej włość Indura, należąca dawniej do Dowojnów, a później do Radziwiłłów. Nad Niemnem spotykamy włość dubieńską, nadaną kniaziom Kroszyńskim, która następnie spadła częściowo na Sapiehów (Łunna), częściowo dostała się królowej Bonie. Na wschodnich kresach powiatu mamy włość Różankę, własność Paców2. W części południowej powiatu mamy dwie włości brzostowickie: Brzostowicę (t. zw.Małą), własność Chodkiewiczów, i Brzostowica (t. zw. Wielką), własność Wołowiczów. Na południe od rz. Supraśli rozciąga się puszcza, zwana dawniej Błudowską, a później, po wybudowaniu na wschodnim jej krańcu Gródka, – Gródecka. Puszcza ta należała do Chodkiewiczów, do których należała i włość zabłudowska, położona za puszczą. Tu powstał złożony przez Chodkiewiczów monastyr supraślski, uposażony przez nich w dobra, położone w pow. Bielskim, we włości supraskiej (Chwasty, Klewinów).
Z innych dóbr panów, t. zw. chorągiewnych, t. j. mających własne chorągwie i wyjętych spod jurysdykcji powiatowej, należy wymienić: dobra Wołowiczów – Hornica, Bala, Dowspuda, Kustin, Sidra; dobra kniaziów Puzynów Hłubokie (we włości mostowskiej); kniaziów Massalskich – Oleksicze i Daniłczyce (Massalany); Chrebtowiczów – Dorguń v. Dworgunty; Kłoczków – Hołowaczewicze; Wolskich – Dowspuda; Sieniawskich -Jatwiesk. W części południowej pow. mereckiego, przyłączonej w r. 1566 do pow. grodzieńskiego, można wymienić: Kopciów – Wiejsieje z miasteczkiem i przyległą puszczą; kniaziów Wiśniowieckich – Sejny; kn. Massalskich – Kirsnę, leżącą na północnych krańcach dawnego pow. mereckiego.
Oprócz zamożnych ziemian wymieniają źródła na obszarze powiatu grodzieńskiego liczne osady drobnej szlachty. Osady te noszą przeważnie nazwiska rodowe tejże szlachty. Najliczniejszym rodem szlacheckim są Ejsymontowie. Popis ziemian z r. 1567 wymienia dwie grupy Ejsymontów: w jednej spotykamy Ejsymontów ze wsi Ejsymonty oraz z Żydomli, w drugiej wymienieni są Ejsymontowie Paszewicze ze Świsłoczy. Obecnie spotykamy na terenie powiatu trzy wsie, nazywające się Ejsymontami: Ejsymonty Wielkie nad rz. Werecią, Ejsymonty Małe nad Świsłoczą (dawne Ejsymonty Paszewicze) oraz Ejsymonty około Żydomli. Następnie idą Tołoczkowie, mimo ruskiego nazwiska, tak jak Ejsymontowie, ród kató1icki. Spotykamy dwie osady tego nazwiska: Tołoczko we włości malawickiej oraz Tołoczki koło Żydomli. Dalej idą Snarscy, również ród katolicki, których gniazdem Usnar (Owsnar, Wojsnar) we włości kryńskiej. Katolickiemi również były rody Cydzików i Jodkiewiczów (Jodkow) we włości kraśnickiej oraz ród Giniusów (Gienjuszów) we włości kryńskiej. Natomiast do Kościoła wschodniego należały rody: Obuchowiczów we włości kotrzańskiej, Poczobutów (Podczobotów) i Hlebowiczów we włości kwasowskiej, Kulików we włości kraśnickiej oraz Połujanów, Ihnatowczów, Białokozów i Gobiatów we włości kryńskiej. Osobną grupę stanowili t. zw. bojarowie brańcy, zapewne emigranci z zajętego przez Moskwę Brjańska Siedzieli oni w najbardziej na wschód wysuniętej części włości mostowskiej, na obszarze, zwanym dawniej włością mokrecką. Nosili nazwiska Bykowskich i Diuków a należeli do Kościoła wschodniego. We włości wierciliskiej spotykamy bojarów starodubców, zapewne emigrantów ze Staroduba.
Bardzo skromnie przedstawia się w powiecie grodzieńskim własność duchowna. Z kościołów katolickich tylko fara grodzieńska posiadała znaczniejsze dobra ziemskie (Rusota, Bala), z cerkwi i monasterów ruskich tylko monastyr śś. Borysa i Hleba na Kołoży pod Grodnem posiadał majątek (Czeszczewlany). Monastyr supraślski posiadał większe dobra, ale te leżały w sąsiednim powiecie bielskim (Chwasty, Klewinów, Topilec). To . ubóstwo cerkwi w dobra ziemskie świadczyłoby o późnem względnie osadnictwie ruskiem w tych stronach, które się dokonało zapewne już za rządów litewskich, za panowania książąt obcych wierze ruskiej i nieskorych do szczodrobliwości na rzecz cerkwi ruskiej. Być może, że to osadnictwo było osadnictwem wtórnem, że powiat grodzieński miał dawniejsze osadnictwo ruskie, sięgające jeszcze wieku XII, gdy w Grodnie siedzieli kniaziowie ruscy i gdy powstała stara cerkiew ruska na Kołoży. Lecz zapewne to pierwsze osadnictwo uległo zniszczeniu i nic po niem nie zostało oprócz starej cerkwi, pozbawionej wszelkiego zaopatrzenia, tak że wyznawcy cerkwi ruskiej dopiero w w. XVI zabrali się do jakiego takiego zaopatrzenia swych świątyń.
Jakkolwiek obszerne były królewszczyzny w powiecie grodzieńskim, jednak stopniowo ulegały one uszczupleniu. Tak w r. 1560 przy przeprowadzaniu pomiary włócznej oddane zostały >>w odmianie<< wojewodzie trockiemu Mikołajowi Radziwiłłowi do włości jego Indury trzy wsie włości kwasowskiej: Kowale, Bobrowniki i Hrajno. W tymże roku wieś Rudaki włości kryńskiej oddano >>za listem J. K. M.<< Ostafiemu Wołowiczowi do jego włości Brzostowicy. W r. 1563 tenże Ostafi Wołowicz otrzymał trzy wsie włości szembelewskiej, Janówkę, Pruskę i Nową Wolę, do swego majątku Dowspudy (Arch. Skarb. Annexy Prokur 103). Ponieważ wieś Szembelewo stało się w r. 1570 miasteczkiem (Filipów), jak również wieś Przerośl, przeto włość szembelewska jako taka przestała istnieć3.
Od czasu, gdy dobra królewskie w powiecie grodzieńskim stały się >>dobrami stołowemi<< i utworzyły ekonomię grodzieńską, t. j. od r. 1588, obszar królewszczyzn już się nie zmniejszał, a nawet mamy przykłady powiększania się jego. Tak miasteczka. Lipsk i Łunna, które w czasie pomiary włócznej 1558-63 r. były w posiadaniu prywatnem, później występują jako należące do ekonomji grodzieńskiej. Szczególnie rozrosła się ekonomja grodzieńska w wieku XVIII dzięki przeprowadzonej tu na szeroką skalę kolonizacji wewnętrznej. Puszcza nowodworska i kuźnicka prawie całkowicie skolonizowane zostały, takiż los spotkał północną część puszcz przełomskiej i perstuńskiej. Miasto powiatowe Sokółka oraz prawie cały obecny powiat sokólski powstały na >>surowym korzeniu<<, po wykarczowaniu puszczy w wieku XVIII. Obecny powiat suwalski również zaludnił się w tej epoce, przyczem z ekonomją grodzieńską współzawodniczył tu założony w r. 1667 klasztor kamedułów w Wigrach.
3. Granice powiatów.
Trzy istniały nad Niemnem twierdze, około których skupiała się ludność późniejszego powiatu grodzieńskiego: Grodno, Przełom i Merecz. Trzy też powstały w tych stronach organizacje powiatowe. Wszystkie te trzy powiaty zależne były od wojewody trockiego, mającego pod swoim zarządem zachodnią część państwa. Obok jednak Trok wysuwało się i Grodno jako ważny ośrodek administracyjny. W pierwszych latach po chrzcie Jagiełły, gdy księstwo trockie znajdowało się w posiadaniu Skirgiełły, księciem grodzieńskim był Witold. Z dokumentu Jagiełły, wydanego w r. 1387 na rzecz Skirgiełły, widać, że ówczesne księstwo trockie sięgało na południe >>pokola mereckaja wołost’<<4 Wynika z tego, że powiat przełomski należał do księstwa grodzieńskiego. Niewielkie rozmiary tego powiatu i bliskie jego sąsiedztwo z Grodnem dostatecznie wyjaśniają jego ciążenie ku temu miastu. Gdy w r. 1566 wprowadzono nowy podział powiatowy na Litwie, łącząc po kilka mniejszych powiatów w większe, było rzeczą naturalną, że tak bliski Grodna, drobny powiat przełomski został włączony do powiatu grodzieńskiego. Postanowiono wówczas także włączyć doń północną część powiatu bielskiego na Podlasiu5. Postanowienie to jednak me zostało wprowadzone w życie, zapewne spowodu odmiennych praw, jakiemi rządziły się powiaty podlaskie, które zresztą w całości odpadły w r. 1569 do Korony. Natomiast wbrew zamierzeniom prawodawcy który cały dawny powiat merecki włączył do powiatu trockiego, część południowa tego powiatu, położona w t. zw. >>trakcie zapuszczańskim<<, z Przewałką, Berznkami i Wiejsiejami przyłączona została do powiatu grodzieńskiego. Granica powiatu tego zbliżyła się w ten sposób do samego Merecza i do Serejów, a jedna enklawa grodzieńska znalazła się aż nad rzeką Kirsną (Kirsna – majątek kniaziów Massalskich). W prawdzie tak dalekie posunięcie się granicy pow. grodzieńskiego na północ nie było trwale,i granica cofnęła się później ku południowi, jednak trzy wymienione powyżej miejscowości pozostały w granicach pow. grodzieńskiego do końca istnienia dawnej Rzpltej6. W ten sposób do powiatu grodzieńskiego włączone zostało terytorjum, oddzielone o niego puszczą i obce mu etnicznie (z ludnością litewską). Decydująca tu była duża odległość od Trok przy względnej bliskości do Grodna.
W r. 1567 terytorjum powiatu powiększyło się o 3 wsie, nadane przez króla Zygmunta Augusta Grzegorzowi Chodkiewiczowi, kasztelanowi wil., hetmanowi w. 1. i staroście grodzieńskiemu — Mieleszki i Bielewicze, należące do dworca Kołodieżna włości wołpiańskiej, i Supraśl-Nacowicze we włości mścibohowskiej. Obie włości wchodziły w skład powiatu wołkowyskiego; obecnie wsie te włączone zostały do dóbr chodkiewiczowskich Gródek i weszły w ten sposób w skład powiatu grodzieńskiego (A. K. W. XIV, 180—4).
W następnych latach granica pow. grodzieńskiego małym uległa zmianom. Oprócz cofnięcia granicy na północy, od strony Merecza, należy zaznaczyć odpadnięcie najbardziej na wschód wysuniętej części włości mostowskiej (dawnej włości mokreckiej), oraz włości Rożanki do powiatu lidzkiego. Nastąpiło to już w końcu XVI w. Odtąd granice powiatu nie ulegały już zmianom aż do rozbiorów Polski. Na mocy trzeciego rozbioru powiat grodzieński został przepołowiony: część wschodnia z Grodnem dostała się Rosji, część zachodnia z Suwałkami, Sejnami i Sokółką — Prusom. Gdy Prusy wprowadziły na swem terytorjum nowy podział na powiaty, Rosja zachowała dawny. Pozostał więc pod panowaniem rosyjskiem dawny powiat grodzieński, pozbawiony wprawdzie swej zachodniej połowy, ale od strony wschodniej zachowujący dawne swe granica. Zachował on te granice z małemi zmianami i w odrodzonej Polsce, dając jaskrawy przykład trwałości dawnych granic adminstracyjnych.
1 Na mojej mapie W. X. Litewskiego oznaczyłem błędnie obie te włości jako należące do powiatu grodzieńskiego. Że włość nowodworska należała do pow. ostryńskiego, włączonego w r. 1566 do pow. lidzkiego, widać z zestawienia następujących danych. W Regestrze pomiary włócznej z lat 1558-63 przy siole Hłubokoje we włości nowodworskiej spotykamy wzmiankę, że sioło to graniczy z gruntami kniazia Połubieńskiego (Pisc. kniga grodn. ek. I, 261), W popisie zaś ziemian z r. 1567 spotykamy następującą zapiskę: >>Kniaź Aleksandro Iwanowicz Połubienskij… z Hłubokoho w powietie ostrynskom abo lidskom…<< (Russk. Istor. Bibl. XXXIII, 474). O przynależności włości berznickiej do pow. mereckiego świadczy nast. zapiska w tymże popisie ziemian: >>Szlachta choruhwi mereckoje, kotoryje imienja swoi majut’ poblizu Sejrej około Wiejsiej, Berznik, kotoryje w powiet horodenskij priłuczony<< (ib., 710).
2 Na mapie mojej W. X. Litewskiego błędnie oznaczyłem Rożankę jako należącą do pow. wasiliskiego. Że należała do pow. grodzieńskiego, utrzymuje Ljubawskij na podstawie Metr. Lit. (Obł. diel. 179). O temże świadczy i rozgraniczenie powiatów 1565-6 r., które za wschodnią granicę pow. grodzieńskiego przyjmuje rzekę Turję (Ljub., Lit.-russk. sejm, dod. 55), włość zaś różańska leżała prawie cała na prawym, zachodnim jej brzegu. Jednak już w r. 1599 Rożanka należała do pow. 1idzkiego, jak widać z ówczesnego inwentarza (A. W. K. XIV, 637 n.). Według inwentarza tego wykreślono na niniejszej mapie granice tej włości.
3 Wieś Szembelewo nazywa się na mapie Prus Hennenbergera 1576 r. Schönbille. Nazwa niemiecka wskazywałaby na osadników, przybyłych tu z sąsiednich Prus. Niemców jednak wśród nich nie spotykamy.
4 Ob. moją pracę Opis Księstwa Trockiego z r. 1387. Przegl. Hist. V, 1907, s. 45.
5 Ob. rozgraniczenie powiatów 1565-6 r. (Ljub., Lit.-russk. sejm, dod. 55).
6 Wprawdzie M. Baliński w Star. Pol. odnosi Sejny i Wiejsieje do pow. trockiego, jednak taryfa podymnego z r. 1790 zalicza parafje Sejny, Berzniki, Kopciowo, Lejpuny i Liszków do powiatu grodzieńskiego (Arch. Skarb. Dz. XLVIII).