Opracował: Piotr Paweł CYPLA
Historia grodzieńszczyzny rozpoczyna się z chwilą powstania Grodna – kiedy więc powstało? Prawdopodobnie około 1127-1128 roku, chociaż niektórzy twierdzą, że dużo wcześniej – wtedy to nieznany z imienia mnich ruski na pergaminie pozostawił informację o istnieniu osady pod nazwą Horodnia (Horodeń) zbudowanej na stromym brzegu Chronona (tak niegdyś nazywano Niemen). Pierwsze budowle obronne zostały wzniesione przez książąt ruskich, później drewniano-ziemną warownię opanowali książęta litewscy (od 1270 roku – książę Trajden). Pewnego rodzaju wyjaśnienie nazwy możemy odnaleźć w encyklopedii Archeologia i numizmatyka białoruska: „Horodnia (haradnia) – prostokątny zrąb z kloców lub brusów, typ obronnego zabudowania. Rząd horodni postawionych jedna ku drugiej tworzył ścianę obronną. Horodnie między ścianami można było zasypywać ziemią i kamieniami. Podczas oblężenia puste horodnie wykorzystywano jako miejsca ratunku ludzi i ich mienia. Budowano je jedno- lub dwukondygnacyjne, na górze ustawiając wieżę obronną.” Ks. Ludwik Sawoniewski, w „Saga o Grodnie” opisując początki miasta napisał: „Mały, jak na nasze dzisiejsze rozumienie, był gród o nazwie Horodeń. Zameczek drewniany z kloców dębowych, wieżami nigdy nie śpiącymi wroga odstraszał. Na dziedzińcu zamkowym terem książęcy, cerkiew kamienna, kilka drewnianych kurnych chatynek. Poza ścianami warowni ubogie chaty kmieci, szewców, kowali, tkaczy, zbrojowników, ciasno tulące się do siebie. A dalej cały chaos budowlany około-zamkowy, Podolem nazwany, a lud Podolanami, którzy powinności na rzecz zamku pełnili. Brud, choroby, morowe powietrze, ogień i wróg, często spadające jak grom z jasnego nieba, pustoszyły miasto do szczętu.„
Stary Zamek w Grodnie na przełomie XII i XIII w. Rekonstrukcja historyka architektury Pawła Rapaporta
Najstarszym zapisem dotyczącym Grodna, jest latopis ruski Powieść minionych lat, zwany także Kroniką Nestora (Kronika Hipacego) z 1128 roku, gdzie wymieniano jako tutejszego władcę kniazia Wsiewołoda. Wymieniony kniaź to zapewne Wsiewołod Dawydowicz (1116 – 1142), syn Dawida Igorewicza. Można także wymienić jego braci: Borys Wsiewołodowicz (? – 1169), Hleb Wsiewołodowicz (? – 1172), Mścisław Wsiewołodowicz (1172-1183). W tamtych czasach byli uwikłani w wojny bratobójcze – około roku 1132 najstarszy z braci bierze udział w wyprawie na Litwę. Borys i Hleb w 1144 roku idą na Halicz, a Mścisław w 1167 roku uczestniczy w wojnie o tron Kijowa.
W 1241 roku po klęsce kniazia Jurija Hlebowicza, Grodno zostało podbite przez Tatarów, lecz już za panowania Mendoga zostało przywrócone władzy książąt litewskich. W czasach panowania Giedyminowiczów formalnie istniało udzielne Księstwo Grodzieńskie… Przypuszczalnie chronologia ówczesnych książąt grodzieńskich przedstawiała się następująco:
- ok. 1323 – 1326 Dawid, zięć Giedymina
- 1326-1348 Narymunt Gleb, syn Giedymina
- 1348-1365 Patryk Narymuntowicz
- 1365-1381 Kiejstut
- 1381-1414 Witold Kiejstutowicz
W 1414 powołano Województwo Trockie, w skład którego dotychczasowe Księstwo weszło jako powiat, stanowiąc jedno z czterech starostw grodowych. W nowo utworzonym powiecie zauważalna była przewaga własności królewskiej nad własnością szlachecką oraz nikły udział własności duchownej. W obrębie powiatu grodzieńskiego istniały starostwa: filipowskie, przewalskie, przeroślskie, wasilkowskie i drobniejsze królewszczyzny. W 1588 roku gdy wydzielano z królewszczyzn litewskich dobra stołowe, utworzono ekonomię grodzieńską. Na sejmie grodzieńskim odbytym w dniu 23 XI 1793 roku powiat grodzieński zmieniono w Województwo Grodzieńskie ze stolicą w Grodnie (posłowie). Pełnej organizacji województwa przeszkodziła jednak insurekcja kościuszkowskiej. Województwo Grodzieńskie zostało podzielone się na trzy części:
- ziemia grodzieńska składającą się z parafii: grodzieńskiej, jezierskiej, teolińskiej, hoskiej, kwasowskiej, mostowskiej, ejsymontowskiej, lipskiej, krasnoborskiej, kamionskiej, indurskiej, łuniańskiej, Brzostowicy Wielkiej, raczkowskiej, wygierskiej, filipowskiej, przeroślskiej, wiżańskiej, jeleniowskiej, krasnopolskiej, sejnenskiej, berznickiej, janowieckiej, szniborskiej i bakałarzewskiej
- ziemia wołkowyska składającą się z dawnych parafii, oprócz parafii jałowskiej przyłaczonej do ziemi sokolskiej; oraz parafii replanskiej i wołpieńskiej
- ziemia sokolska składającą się z pozostałych parafii powiatu grodzieńskiego, oprócz tych przyłączonych do ziemi mereckiej oraz parafii jałowskiej.
Województwo miało w Sejmie dwóch senatorów (wojewodę i kasztelana) i sześciu posłów wybieranych na cztery lata (po dwóch z każdej ziemi). Ten kształt administracyjny przetrwał aż do upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów – państwa złożonego z Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego istniejącego w latach 1569–1795.
W czasie III rozbioru ziemie litewskie weszły w skład Imperium Rosyjskiego. W dniu 24 X 1795 roku monarchowie Rosji, Prus i Austrii (imperium Habsburgów) uzgodnili wzajemnie traktat, zgodnie z którym przeprowadzili finalny III rozbiór Rzeczypospolitej. Wszystkie ziemie na wschód od Niemna i Bugu – łącznie 120 tys. km², przypadły Rosji. Zagarnięte ziemie podzielono na gubernie: wołyńską, grodzieńską, mińską oraz litewską. W latach 1796-1801 gubernia grodzieńska funkcjonowała jako słonimska. Od 1819 roku pozostawała pod naczelnym zarządem administracyjnym wielkiego księcia Konstantego. W 1842 roku do guberni grodzieńskiej włączono tereny zlikwidowanego obwodu białostockiego, a w 1843 obszar słonimski. Od 1843 roku gubernia składała się z dziewięciu ujezdów (powiatów): białostocki, bielski, brzeski, grodzieński, kobryński, prużański, słonimski,
sokólski, wołkowyski. Po klęsce wojennej Rosji w czasie I wojny światowej, terytorium guberni grodzieńskiej stało się przedmiotem sporów między Polakami, Litwinami, Białorusinami i Ukraińcami. W latach 1919-1921 gubernia weszła w całości w skład II Rzeczypospolitej tworząc w większości województwo białostockie.
