Opis lustracji parafii brzostowickiej

Opracował: Piotr Paweł Cypla

Lustracja parafii brzostowickiej wykonana została w dwóch działach – dobra ziemskie
i dobra duchowne, w zakresie dotyczącym występujących siedzib (dymów)
oraz zamieszkującej tam ludności obojga płci, wyznania chrześcijańskiego
i mojżeszowego (Żydów).

Siedziby miejskie i wiejskie

W dobrach ziemskich wymieniono 93 różnego rodzaju siedziby miejskie i wiejskie,
w tym:3  miasteczka, 19 dworów/folwarków, 2 awulsy oraz 69 wsi, a w nich 1 636 dymów, z czego 228 w miastach i miasteczkach, w tym: 5 dymów wiezdnych (karczmy), 
49 dymów prywatnych, 166 dymów gruntowych, 8 dymów ogrodowych. Dymy te wyliczone zostały w miasteczkach: Brzostowica Wielka, Hołynka i Gródek.
Wymieniono również 21 dymów dwornych (dobra i folwarki oznaczające), takie jak: Brzostowica Mała, Zankowszczyzna, Dorguże, Krzywek alias Kulikowszczyzna, Kordziki, Brzostowica Wielka, Iwaszkowce, Parachimowce, Żebry (folwark), Brzostowica, Woyciechowszczyzna, Popławce (dwór i awalus), Hołynka, Awalus Oryszkowski, Rudawa, Mieleszki, Waliły, Piłatowszczyzna, Golnie i Ciecierówka.
Pozostałe 1 407 dymów znajdowało się we wsiach, w tym: 1 381 dymów gruntowych,
21 dymów ogrodowych i 5 dymów chałupników.
Wymienione w lustracji awulsy to dawna nazwa folwarku bez włościan lub gruntu bezprawnie oderwanego od majątku ziemskiego.

W dobrach duchownych wymieniono 19 różnego rodzaju siedzib, w tym:
5 plebanii obrządku grekokatolickiego, 2 plebanie obrządku rzymskokatolickiego,
5 dworów/folwarków oraz 7 wsi. Łącznie 121 dymów, z czego 3 w miastach
i miasteczkach (chałupniki w Brzostowicy Wielkiej), 11 dymów dwornych
(dobra i folwarki oznaczające), takie jak: Folwark Moszny, Folwark Dublany, Folwark Piotrowce, Dwór Bursowszczyzna oraz wszystkie plebanie. W zestawieniu ujęte zostały również siedziby (4) i dymy (9) przypisane w lustracji parafii Krynki, a dotyczące dwóch plebanii w Brzostowicy Małej (grekokatolickiej i łacińskiej) wraz z przynależnymi dobrami. Pozostałe 107 dymów znajdowało się we wsiach, w tym: 105 dymów gruntowych,
1 dym ogrodowy i 1 dym chałupników.

Łącznie w dobrach ziemskich i duchownych parafii brzostowickiej wymieniono 112 różnego rodzaju siedzib miejskich i wiejskich, w tym: 3  miasteczka, 24 dworów/ folwarków, 2 awulsy, 76 wsi i 7 plebanii (5 grekokatolickich i 2 łacińskie). Na ogólną liczbę 1 777 dymów, 231 znajdowało się w miasteczkach, w tym: 5 dymów wiezdnych (karczmy),  49 dymów prywatnych, 166 dymów gruntowych, 8 dymów ogrodowych i 3 dymy chałupników. Łącznie wymieniono 32 dymy dworne, w których lokowane były wszystkie dwory, folwarki i plebanie. Pozostałe 1 514 dymów znajdowało się we wsiach, w tym:
1 486 dymów gruntowych, 22 dymy ogrodowe i 6 dymów chałupników.
Zestawienie siedzib i dymów w dobrach ziemskich i duchownych
przedstawiono w Tabeli 1.

Ludność

W dobrach ziemskich i duchownych parafii brzostowickiej wyliczono łącznie
10 578 mieszkańców, w tym: 5 546 płci męskiej i 5 032 płci żeńskiej. Lustracja
w liczbie tej wymienia 10 149 chrześcijan (prawosławnych, katolików obrządku rzymskiego i prawosławnych) oraz 429 Żydów. Największą grupę lustrowanego społeczeństwa stanowiły dzieci w przedziale wiekowym 1-16 lat – łącznie 4 226 mieszkańców (2 165 płci męskiej i 2061 płci żeńskiej). W przedziale wiekowym
16-30 lat zapisano 2 928 mieszkańców, w tym: 1 477 płci męskiej i 1 451 płci żeńskiej. Przedział wiekowy 30-45 lat tworzyło 2 020 mieszkańców, w tym: 1 108 płci męskiej i 912 płci żeńskiej. Kolejny przedział dotyczył mieszkańców w wieku
45-60 lat, w którym łącznie wymieniono 814 osób, w tym: 485 płci męskiej i 329 płci żeńskiej. W grupie najstarszych mieszkańców (od 60 lat wzwyż) wymieniono łącznie 590 osób, w tym: 311 płci męskiej i 279 płci żeńskiej.

W dobrach ziemskich parafii brzostowickiej wyliczono 9 820 mieszkańców,
w tym: 5 137 płci męskiej i 4 683 płci żeńskiej. Lustracja w liczbie tej wymienia
9 424 chrześcijan (prawosławnych, katolików obrządku rzymskiego i prawosławnych)
oraz 396 Żydów. Największą grupę lustrowanego społeczeństwa stanowiły dzieci
w przedziale wiekowym 1-16 lat – łącznie 3 940 mieszkańców (2 011 płci męskiej
i 1 929 płci żeńskiej). W przedziale wiekowym 16-30 lat zapisano 2 739 mieszkańców,
w tym: 1 380 płci męskiej i 1 359 płci żeńskiej. Przedział wiekowy 30-45 lat tworzyło
1 858 mieszkańców, w tym: 1 022 płci męskiej i 836 płci żeńskiej. Kolejny przedział dotyczył mieszkańców w wieku 45-60 lat, w którym łącznie wymieniono 745 osób, w tym: 446 płci męskiej i 299 płci żeńskiej. W grupie najstarszych mieszkańców (od 60 lat wzwyż) wymieniono łącznie 538 osób, w tym: 278 płci męskiej i 260 płci żeńskiej.

W dobrach duchownych parafii brzostowickiej wyliczono 758 mieszkańców,
w tym: 409 płci męskiej i 349 płci żeńskiej. Lustracja w liczbie tej wymienia
725 chrześcijan (prawosławnych, katolików obrządku rzymskiego i prawosławnych)
oraz 33 Żydów. Największą grupę lustrowanego społeczeństwa stanowiły dzieci
w przedziale wiekowym 1-16 lat – łącznie 286 mieszkańców (154 płci męskiej
i 132 płci żeńskiej). W przedziale wiekowym 16-30 lat zapisano 189 mieszkańców,
w tym: 97 płci męskiej i 92 płci żeńskiej. Przedział wiekowy 30-45 lat tworzyło
162 mieszkańców, w tym: 86 płci męskiej i 76 płci żeńskiej. Kolejny przedział dotyczył mieszkańców w wieku 45-60 lat, w którym łącznie wymieniono 69 osób, w tym:
39 płci męskiej i 30 płci żeńskiej. W grupie najstarszych mieszkańców (od 60 lat wzwyż) wymieniono łącznie 52 osoby, w tym: 33 płci męskiej i 19 płci żeńskiej.
W zestawieniu ujęci zostali również mieszkańcy dwóch plebani w Brzostowicy Małej (grekokatolickiej i łacińskiej) wraz z przynależnymi dobrami, opisani w lustracji parafii Krynki – łącznie 44 osoby (tylko chrześcijanie).
Zestawienie ludności w dobrach ziemskich i duchownych przedstawiono w Tabeli 2.

Żydzi

Z lustracji wynika, że w parafii brzostowickiej zamieszkiwało łącznie 429 Żydów,
z czego: 396 w dobrach ziemskich i 33 w dobrach duchownych. Największe ich skupiska odnajdujemy w miasteczku Brzostowica Wielka (118), wsi Tkacze (43), miasteczku Gródek (24), wsi Barszczewo (20) i miasteczku Hołynka (18).
Lustracja z zasady przypisywała Żydów do określonych miejsc, za wyjątkiem 74
w stosunku, co do których użyto jedynie sformułowania Żydzi we wsiach. W ten właśnie sposób opisano 38 Żydów mieszkających we wsiach: Zarzeczany, Waliły, Załuki, Nowosiółki, Kołodna, Pieszczeniki, Królowy Most, Sokole, Dzierniakowo, Słuszczany oraz
12 Żydów zamieszkałych we wsiach: Kule, Jodycze, Pluskałowce, Ogrodniki.
Łącznie 24 określono, jako Żydzi w karczmach – jednej lub kilku we wsiach: Kowale, Podemłymiki, Koleśniki, Podbohoniki. W większości byli osiadłymi mieszkańcami wymienionych miasteczek i wsi. Lustracja podaje tylko jeden przypadek Żyda nieosiadłego – we wsi Nawiska. Przypuszczalnie w większości byli karczmarzami lub rzemieślnikami. Lustracja z profesji wymienia jednak tylko jednego Żyda – folusznika ze wsi Nawiska.

Folusznik – rzemieślnik trudniący się przygotowywaniem tkanin i czyszczeniem ubrań. Miejscem    pracy folusznika był folusz. Folusznik folował sukno w celu zagęszczenia tkaniny i oczyszczenia jej    z tłuszczów i klejów.

Ludność żydowska parafii brzostowickiej w Dobrach Ziemskich i Duchownych przedstawiono w Tabeli 3. 

Hrabstwo Brzostowica Wielka

Największy majątek ziemski wymieniany w lustracji powiatu grodzieńskiego
z 1789 roku stanowiło Hrabstwo Brzostowica Wielka Jaśnie Wielmożnego Stanisława Potockiego Generała Artylerii Koronney. Zgodnie z lustracją do Hrabstwa należały:
3 miasteczka, 8 dworów, 2 awulsy (folwarki) i 44 wsie. Łącznie 1 212 dymów, w tym:
228 dymów w miasteczkach (5 wiezdnych/karczm, 49 prywatnych – głównie żydowskich, 166 gruntowych i 8 ogrodowych). Dwory i awulsy (folwarki) zajmowały 10 dymów. Pozostałe 974 dymy znajdowały się w 44 wsiach, w tym: 961 dymów gruntowych
i 13 dymów ogrodowych. Miasteczka przynależne do Hrabstwa, to:

  • Brzostowica Wielka (76 dymów, 480 mieszkańców), z sześcioma wsiami:
    Kowale (28 dymów, 145 mieszkańców), Leniewicze (16 dymów, 104 mieszkańców), Starzyny (34 dymy, 206 mieszkańców), Niewoyny (16 dymów, 78 mieszkańców), Eyminowce (48 dymów, 250 mieszkańców), Brzostowiczany (33 dymy, 221 mieszkańców),
  • Hołynka (47 dymów chrześcijańskich i 5 dymów żydowskich, 254 mieszkańców, w tym 18 Żydów), z czterema wsiami: Rudaki (26 dymów, 167 mieszkańców), Łośniany
    (29 dymów, 190 mieszkańców, w tym 15 Żydów), Zaścianki (14 dymów,
    91 mieszkańców), Nieproznowle (19 dymów, 115 mieszkańców),
  • Gródek (56 dymów, 275 mieszkańców, w tym 24 Żydów), z dziesięcioma wsiami,
    w których łącznie 38 Żydów: Zarzeczany (11 dymów, 63 mieszkańców),
    Waliły (31 dymów, 169 mieszkańców), Załuki (35 dymów, 184 mieszkańców), Nowosiołki (15 dymów, 83 mieszkańców), Kołodna (8 dymów, 46 mieszkańców), Pieszczeniki (12 dymów, 81 mieszkańców), Królowy Most (4 dymy, 25 mieszkańców), Sokole (11 dymów, 52 mieszkańców), Dzierniakowo (7 dymów, 46 mieszkańcow), Słuszczany (9 dymów, 52 mieszkańców).

Wśród dworów przypisanych w lustracji do Hrabstwa Brzostowica Wielka należy wymienić:

  • Dwór Brzostowica Wielka (1 dym dworny, 27 mieszkańców)
  • Dwór Iwaszkowce (1 dym dworny, 8 mieszkańców) z czterema wsiami:
    Kielicze (20 dymów, 125 mieszkańcow), Szelepki (16 dymów, 90 mieszkańców), Kaszyńce (28 dymów, 167 mieszkańców), Lepiosy (14 dymów, 77 mieszkańców),
  • Dwór Popławce (1 dym dworny, 11 mieszkańców), z awulsem (folwarkiem) Pluskałowce (1 dym dworny, 9 mieszkańców) i czterema wsiami: Kule (37 dymów, 201 mieszkańców), Jodycze (50 dymów, 314 mieszkańców), Pluskałowce (33 dymy,
    156 mieszkańców), Ogrodniki (6 dymów ogrodowych, 45 mieszkańców),
  • Dwór Hołynka (1 dym dworny, 12 mieszkańców), z awulsem (folwarkiem) Oryszkowskim (1 dym dworny, 60 mieszkańców),
  • Dwór Rudawa (1 dym dworny, 15 mieszkańców), z siedmioma wsiami: Rudowlany
    (38 dymów, 223 mieszkańców), Chomątowce (54 dymy, 298 mieszkańców), Bobrowniki (61 dymów, 356 mieszkańców), Gobiaty (2 dymy, 14 mieszkańców),
    Słuszki (3 dymy, 17 mieszkanców), Ogrodniki (7 dymów ogrodowych,
    32 mieszkańców), Tkacze (11 dymów, 89 mieszkańców, w tym 43 Żydów),
  • Dwór Mieleszki (1 dym dworny, 7 mieszkańców), z siedmioma wsiami:
    Mieleszki (41 dymów, 211 mieszkańców), Bielewicze (13 dymów, 69 mieszkańców), Pienki (30 dymów, 152 mieszkańców), Kobyle (7 dymów, 37 mieszkańców), Niezbodce
    (3 dymy, 12 mieszkańców), Osiabły (15 dymów, 76 mieszkańców), Barszczewo
    (6 dymów, 51 mieszkańców, w tym 20 Żydów),
  • Dwór Waliły (1 dym dworny, 15 mieszkańców), z wsią Rudzie (2 dymy,
    23 mieszkańców),
  • Dwór Piłatowszczyzna (1 dym dworny, 7 mieszkańców), z wsią Piłatowszczyzna
    (9 dymów, 48 mieszkańców).

W lustracji przedstawiono również mieszkańców Hrabstwa Brzostowica Wielka
z podziałem na wiek, płeć i wyznanie. W podziale wiekowym posłużono się pięcioma zakresami: od 1 do 16 lat, od 16 do 30 lat, od 30 do 45 lat, od 45 do 60 lat oraz od
60 lat wzwyż. W pierwszym zakresie wiekowym (1-16 lat) wymieniono łącznie 2 517 osób, w tym: 1 297 płci męskiej i 1 220 płci niewieściej. W drugim zakresie (16-30 lat) podano
1 829 osób, w tym 939 płci męskiej i 890 płci niewieściej. Z powyższego wynika,
że osoby w wieku do 30 lat stanowiły najliczniejszą grupę społeczności hrabstwa – łącznie 4 346 osób. Kolejny – trzeci zakres (30-45 lat) stanowiło łącznie 1 305 osób, w tym:
731 płci męskiej i 574 płci niewieściej. Czwarty zakres (45-60 lat) zamykał się liczbą
465 osób, z czego 289 płci męskiej i 176 płci niewieściej. Najstarszą grupę mieszkańców hrabstwa (powyżej 60 lat) stanowiło zaledwie 375 osób,
w tym: 202 mężczyzn i 173 kobiety.
Łącznie w hrabstwie mieszkało 3 458 osób płci męskiej i 3 033 płci niewieściej.

Pod względem wyznaniowym 6 181 mieszkańców stanowili wyznawcy religii chrześcijańskich (rzymskokatolickiej, grekokatolickiej i prawosławnej).
Pozostałe 310 mieszkańców stanowili Żydzi, rozrzuceni po wielu okolicach hrabstwa. Najwięcej odnotowano w miasteczku Brzostowica Wielka i wsiach do niego przynależących – łącznie 136. Kolejne znaczne skupisko Żydów odnotowano w miasteczku Gródek
i przynależnych mu wsiach – łącznie 64. We wsi Tkacze należącej do Dworu Rudawa zamieszkiwało 43 Żydów, stanowiąc prawię połowę populacji tej wsi. W miasteczku Hołynka i w przynależącej do niego wsi Łośniany odnotowano łącznie 33 Żydów. 
We wsi Barszczewo przynależnej do Dworu Mieleszki mieszkało 20, we wsiach Dworu Popławce 12, a we wsi Lepiosy należącej do Dworu Iwaszkowce 6 Żydów.

Właściciele ziemscy

Lustracja wymienia zaledwie ośmiu właścicieli, w posiadaniu których znajdowały
się wszystkie wymienione dymy:

Powrót do menu lustracji

Related Images: